Meini Hirion

Adeiladwyd meini hirion a chylchoedd yn ystod yr Oes Neolithig ddiweddar a’r Oes Efydd gynnar (c. 3500 CC – 1400 CC), cyfnod o dros 2000 o flynyddoedd.

Ni wyddom lawer am gredoau crefyddol y bobol a greodd y fath adeiladau, ac ni wyddom ddim am eu pwrpas. Profodd y meini hyn yn anodd i’w dyddio. Er hyn, drwy’r crochenwaith a ddarganfyddwyd o dan rai o’r meini, gellir cymryd y codwyd hwy o bosib rhwng yr Oes Neolithig ddiweddar a’r Oes Efydd gynnar, efallai yng nghyfnod y diwylliant y bicer, neu hyd yn oed ynghynt.

Gwyddom eu bod wedi claddu eu meirw mewn beddi, a’u bod yn alluog a threfnus wrth gyflawni’r fath orchwylion. Rhaid ystyried bod arferion yn newid, a thwf wedi bod mewn athroniaeth a chredoau crefyddol newydd yn cynnwys syniadau am ddefodau a hierarchaeth gymdeithasol.

Casglwyd bod y meini hirion o bosib yn hŷn na’r claddfeydd, ond bu’n anodd profi eu pwrpas. Gallem ddamcaniaethu bod y cerrig wedi eu gosod i ddarllen safle’r haul, neu amcan seremonïol fel defodau ffrwythloni neu dymhorol ar gyfer cymunedau ffermio cynnar, neu hyd yn oed fel arwyddbyst tuag at lwybrau hynafol neu siambrau claddu.

Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r meini hirion yn yr ardal

Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.

Arfon

Bodfan – maen hir Oes yr Efydd – (ger) Dinas Dinlle SH443553

Maen Llwyd (Plasnewydd) – maen hir – (ger Glynllifon) Llanwnda SH445542

Glynllifon Monolith – maen hir Oes yr Efydd – Glynllifon, Llanwnda SH457555

Penbryn Mawr – maen hir Oes yr Efydd – (ger Glynllifon) Llanwnda SH459538

Penbryn Mawr – meini hirion ddiweddar wedi ei osod gan ffarmwr – (nr Glynllifon) Penygroes SH453539 / SH457535 / SH458533

Cadair Elwa / Nant y Garth – maen hir – Felinheli SH543683

Cilgwythwch – maenhir gynhanesyddol o bosib (efallai yn rhan o gyfres o feini hirion a osodwyd gerllaw yn y 1850au i goffáu Rhyfel Crimea – Llanrug SH518621

Maenhir Pant Ifan –maen hir Oes yr Efydd – Llanrug SH52496161

Parc y Gleision, Cefn Du – maen hir Oes yr Efydd – Llanrug SH547618

Ty’n Llwyn – maen hir – Pentir SH569672

Ty Mawn – maen hir ffolineb – Llanberis SH57125913

Moel Faban – carreg saethau (wedi ei cerfio) – (ger) Llanllechid SH635678

Ffridd Fedw – maen hir (efallai) – (ger Crymlyn) Aber SH635708

Aberconwy

Maen Ffordd Rufeinig – maen hir – Llanfairfechan SH694723

Maen Crwn – maen hir Oes yr Efydd – Penmaenmawr SH731750

Bwlch y Ddeufaen – 2 meini hirion Oes yr Efydd – (ger) Rowen SH714718 / SH715717

Cae Coch (Esgid-y-Gawr) – maen hir Oes yr Efydd – (ger) Rowen SH732716

Meini Hirion Maen y Bardd – 2 meini hirion Oes yr Efydd – (ger) Rowen SH741718

 

cerrig croes-gerfiedig – canoloesol cynnar – (nr Maen y Bardd) Rowen SH73627162

Ffon y Cawr / Picell Arthur – maen hir – (ger Maen y Bardd) Rowen SH739717

 

Maen Penddu – maen hir Oes yr Efydd – Rowen SH739736

Hafodty – maen hir – (ger) Henryd SH747749

Afon Garreg Wen – 2 meini hirion (defnyddwyd fel postyn ffens) – Dolgarrog SH71336761

Clogwyn yr Eryr – linelliad o 4 meni hirion (1 wedi syrthio) – Dolgarrog SH72486684

Frith-y-Bont – linelliad o 4 meini hirion (meini eraill wedi defnyddio ger y tyddyn) – Dolgarrog SH72946819

Cedryn – maen hir (wedi defnyddio fel postyn ffens) – Cwm Eigiau SH71606393

Tal y Braich – maen hir Oes yr Efydd – (ger) Capel Curig SH70506080

Maen Trichwmwd – nodwedd naturiol – Llyn Cowlyd, Capel Curig SH71706096

Dwyfor

Cefn Graenog – maen hir Oes yr Efydd – (ger Pant Glas) Dolbenmaen SH455491

Bryniau’r Tyddyn – maen hir Oes yr Efydd – Dolbenmaen SH507425

Fach Goch – maen hir – Tremadog SH568413

Treflys – maen hir (efallai) – Pentrefelin, Criccieth SH525396

Betws Fawr – maen hir Oes yr Efydd – Rhoslan SH46474060

Carreg Y Ffor – carreg eratig yw hon (tynnwyd y maenhir wreiddiol gerllaw erbyn 1972) – Y Ffor  SH40063886

Rhyd y Gwystl – maen hir Oes yr Efydd – Parc Diwydiannol, Y Ffor SH40013900

Llwyndyrys – maen hir Oes yr Efydd – Llwyndyrys, (ger) Y Ffor SH37954168

Maenhir Plas Ddu – maen hir Oes yr Efydd (wedi syrthio) – Pencaenewydd, (ger) Y Ffor SH41154028

Tir Bach – maen hir Oes yr Efydd – Pencaenewydd, (ger) Y Ffor SH40124015

Maenhir Glasfryn (Maen Grasi) – maen hir – Pencaenewydd, (ger) Y Ffor SH399422

Tyddyn Mawr – maen hir Oes yr Efydd – (ger) Capel Sardis, Llanaelhaearn SH43084444

Moel Gwynus – maen hir Oes yr Efydd – Llithfaen SH34594204

Tir Gwyn – 2 meini hirion Oes yr Efydd – Llannor 1) SH34403921 / 2) SH34423903

 

Meillionen – maen hir – (efallai carreg rhwbio) – Buan (ger Boduan) SH29683735

Coed Creigiau-Cathod – maen hir Oes yr Efydd – Nant y Gledrydd, Madryn SH29323650

Pandy Saethon – maen hir (cyfnod anhysbys) – Botwnnog SH28783229

Sarn Meillteryn (Capel Meillteryn) – maenhir Oes yr Efydd (wedi ei leoli ym mynwent) – Sarn Meillteyrn, Botwnnog SH23713283

Llangwnnadl Maenhir – maenhir Oes yr Efydd – Llangwnnadl SH20843252

Capel Tan y Foel – maen hir Oes yr Efydd – Rhiw SH22612767

Tynanelog – carreg anhysbys (o bosib nid maenhir) – Mynydd Anelog, Aberdaron SH15502710

Maen Melyn – maen hir (nodwedd naturiol o bosib) – Aberdaron SH13842520

Ynys Môn

Bryn Celli Ddu – maen hir (replica) y siambr gladdu – Llanddaniel Fab SH50757017

Bryn Celli Ddu – maen hir Oes yr Efydd – Llanddaniel Fab SH50607010

Tyddyn Bach – maen hir – (ger Bryn Celli Ddu) Llanddaniel Fab SH50327034

Trefwri (Ty Mawr) – 2 meini hirion cynharaf Oes yr Efydd – Brynsiencyn SH47436782 / SH47616779

 

Meini Bryngwyn – 2 meini hirion(rhan o cylch cerrig) – Brynsiencyn SH462669

Iard Malltraeth – maen hir – Malltraeth SH40866931

Bodfeddan – carreg cerflun  – (ger) Llanfaelog SH35607459

Penrhos Feilw – 2 meini hirion cynnar Oes yr Efydd – Trearddur SH227809

Ty Mawr – maen hir – Caergybi SH253809

Shop Farm – maen hir Oes yr Efydd o bosib, neu carreg rybio  – Llanynghenedl SH31808123

Tregwehelydd – maen hir cynnar Oes yr Efydd (wedi atgyweirio) – (ger) Llanddeusant SH34068318

Glan Alaw (Bod Deiniol) – maen hir – (ger) Llanddeusant SH3683385738

Carreg Llanfaethlu (Carreg Capel Soar) – maen hir – Llanfaethlu SH319864

Pen yr Orsedd – 2 meini hirion – Llanfairynghornwy SH33389062 / SH33349038

 

Meini y Triawd Llanfechell – 3 meini hirion Oes yr Efydd – Llanfechell SH363917

Maen Hir Llanfechell (Baron Hill) – maen hir – Llanfechell SH370916

Boderwyd – maen hir – (ger) Rhosgoch SH40629021

Werthyr – maen hir – Amlwch SH41529286

Maenhir Plas Bodafon – maen hir Oes yr Efydd – Moelfre SH476855

Carreg Leidr – maen hir – Llannerchymedd SH446843

Llys Einion (Bryn Dyfrydog) – maen hir – Llannerchymedd SH429858

Llech Golman – maen hir – (ger) Llannerchymedd SH45188311

Maen Addwyn – maen hir – (ger) Llannerchymedd SH46058336

Graiglas – maen hir wedi syrthio – (gerLlangristiolus) Llangefni SH416750

Lledwigan – maen hir – Llangefni SH456740

Hirdre-Faig – maen hir – Llangefni SH484747

Llanddyfnan – maen hir – Llanddyfnan SH501786

Llanddona – maen hir – Llanddona SH56767968

Cremlyn – 2 meini hirion – Llansadwrn SH57157734 / SH57107758

 

Pen y Maen – maen hir – Llandegfan SH56457390

Ty-Gwyn (Plas Cadnant) – maen hir – Llandegfan SH554739

Mae rhai ardaloedd ar dir preifat ag efallai y bydd angen caniatâd cyn crwydro.

Mae yna lwybrau cyhoeddus ar gael ac yn arwain i’r rhan fwyaf o lefydd.

Rhaid bob amser gymryd gofal, gan ei fod yn anodd cyrraedd rhai lleoliadau oherwydd y bryniau a’r llethrau, sydd yn arwain i ffwrdd o gyfeiriad y llwybrau.