Meini Hirion

Adeiladwyd meini hirion a chylchoedd yn ystod yr Oes Neolithig ddiweddar a’r Oes Efydd gynnar (c. 3500 CC – 1400 CC), cyfnod o dros 2000 o flynyddoedd.

Ni wyddom lawer am gredoau crefyddol y bobol a greodd y fath adeiladau, ac ni wyddom ddim am eu pwrpas. Profodd y meini hyn yn anodd i’w dyddio. Er hyn, drwy’r crochenwaith a ddarganfyddwyd o dan rai o’r meini, gellir cymryd y codwyd hwy o bosib rhwng yr Oes Neolithig ddiweddar a’r Oes Efydd gynnar, efallai yng nghyfnod y diwylliant y bicer, neu hyd yn oed ynghynt.

Gwyddom eu bod wedi claddu eu meirw mewn beddi, a’u bod yn alluog a threfnus wrth gyflawni’r fath orchwylion. Rhaid ystyried bod arferion yn newid, a thwf wedi bod mewn athroniaeth a chredoau crefyddol newydd yn cynnwys syniadau am ddefodau a hierarchaeth gymdeithasol.

Casglwyd bod y meini hirion o bosib yn hŷn na’r claddfeydd, ond bu’n anodd profi eu pwrpas. Gallem ddamcaniaethu bod y cerrig wedi eu gosod i ddarllen safle’r haul, neu amcan seremonïol fel defodau ffrwythloni neu dymhorol ar gyfer cymunedau ffermio cynnar, neu hyd yn oed fel arwyddbyst tuag at lwybrau hynafol neu siambrau claddu.

Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r meini hirion yn yr ardal (gyda rhai delweddau) 

Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.

Gwynedd

Maen Llwyd (Plasnewydd) – maen hir – (ger Glynllifon) Llanwnda SH445542

Glynllifon Monolith – maen hir Oes yr Efydd – Glynllifon, Llanwnda SH457555

Penbryn Mawr – maen hir Oes yr Efydd – (ger Glynllifon) Llanwnda SH459538

Bodfan – maen hir Oes yr Efydd – (ger) Dinas Dinlle SH443553

Cadair Elwa / Nant y Garth – maen hir – Felinheli SH543683

Cilgwythwch – maen hir (efallai) – (ger) Llanrug SH518621

Parc y Gleision, Cefn Du – maen hir Oes yr Efydd – Llanrug SH547618

Castell  – maen hir  (efallai) – Rhiwlas SH572655

Ty’n Llwyn – maen hir – Pentir SH569672

Moel Faban – carreg saethau (wedi ei cerfio) – (ger) Llanllechid SH635678

Ffridd Fedw – maen hir (efallai) – (ger Crymlyn) Aber SH635708

Foel Ganol (Waen y Gors / Foel Dduarth) – cerrig saethau (wedi ei cerfio) – Llanfairfechan SH680720

Maen Ffordd Rufeinig – maen hir – Llanfairfechan SH694723

Maen Crwn – maen hir Oes yr Efydd – Penmaenmawr SH731750

Bwlch y Ddeufaen – 2 meini hirion Oes yr Efydd – (ger) Rowen SH714718 / SH715717

Cae Coch (Esgid-y-Gawr) – maen hir Oes yr Efydd – (ger) Rowen SH732716

Meini Hirion Maen y Bardd – 2 meini hirion Oes yr Efydd – (ger) Rowen SH741718

Ffon y Cawr / Picell Arthur – maen hir – (ger Maen y Bardd) Rowen SH739717

 

Maen Penddu – maen hir Oes yr Efydd – Rowen SH739736

Hafodty – maen hir – (ger) Henryd SH747749

Clogwyn yr Eryr – linelliad gerrig (efallai) – Dolgarrog SH725668

Afon Garreg Wen – maen hir – Caerhun SH713676

Cedryn – maen hir – Cwm Eigiau SH709636

Tal y Braich – maen hir Oes yr Efydd – (ger) Capel Curig SH705607

Cefn Graenog – maen hir Oes yr Efydd – (ger Pant Glas) Dolbenmaen SH455491

Bryniau’r Tyddyn – maen hir Oes yr Efydd – Dolbenmaen SH507425

Fach Goch – maen hir – Dolbenmaen SH568413

Tyddyn Mawr – maen hir – (ger) Llanaelhaearn SH431444

Meillionen – maen hir – Buan SH296373

Moel Gwynus – maen hir Oes yr Efydd – Llithfaen SH345420

Tir Bach – maen hir Oes yr Efydd – Y Ffor SH401401

Y Ffor Maenhir – maen hir – Y Ffor SH400389

Betws Fawr – maen hir – Rhoslan SH465404

Treflys – maen hir (efallai) – Criccieth SH525396

Plas Ddu Stone – maen hir Oes yr Efydd (efallai)– Llanystumdwy SH411402

Maenhir Glasfryn (Maen Grasi) – maen hir – Llanystumdwy SH399422

Tir Gwyn – 2 meini hirion – Llannor SH344393

Llwyndyrys – maen hir – (ger Parc Glasfryn) Pwllheli SH379416

Coed Creigiau-Cathod – maen hir – Carn Fadrun, Pwllheli SH293364

Llangwnnadl Maenhir – maen hir – Llangwnnadl SH208326

Sarn Meillteryn (Capel Meillteryn) – maen hir (efallai) – Botwnnog SH237328

Pandy – maen hir – Botwnnog SH287322

Capel Tan y Foel – maen hir – Rhiw SH226276

Maen Melyn – maen hir – Aberdaron SH139252

Ynys Môn

Bryn Celli Ddu – maen hir (replica) – Llanddaniel Fab SH506701

Tyddyn Bach – maen hir – (ger Bryn Celli Ddu) Llanddaniel Fab SH503703

Trefwri (Ty Mawr) – 2 meini hirion cynharaf Oes yr Efydd – Brynsiencyn SH476677

Meini Bryngwyn – 2 meini hirion(rhan o cylch cerrig) – Brynsiencyn SH462669

Iard Malltraeth – maen hir – Malltraeth SH408693

Bodfeddan – carreg cerflun  – (ger) Llanfaelog SH356745

Penrhos Feilw – 2 meini hirion cynnar Oes yr Efydd – Trearddur SH227809

Ty Mawr – maen hir – Caergybi SH253809

Carreg Llanfaethlu (Carreg Capel Soar) – maen hir – Llanfaethlu SH319864

Tregwehelydd – maen hir cynnar Oes yr Efydd (wedi atgyweirio) – (ger) Llanddeusant SH342832

Glan Alaw (Bod Deiniol) – maen hir – (ger) Llanddeusant SH368857

Pen yr Orsedd – 2 meini hirion – Llanfairynghornwy SH334906 ac SH333904

Meini y Triawd Llanfechell – 3 meini hirion Oes yr Efydd – Llanfechell SH363917

Maen Hir Llanfechell (Baron Hill) – maen hir – Llanfechell SH370916

Boderwyd – maen hir – (ger) Rhosgoch SH406902

Werthyr – maen hir – Amlwch SH415928

Plas Bodafon – maen hir Oes yr Efydd – Moelfre SH476855

Carreg Leidr – maen hir – Llannerchymedd SH446843

Llys Einion (Bryn Dyfrydog) – maen hir – Llannerchymedd SH429858

Llech Golman – maen hir – (ger) Llannerchymedd SH451831

Maen Addwyn – maen hir – (ger) Llannerchymedd SH460833

Graiglas – maen hir – (gerLlangristiolus) Llangefni SH416750

Lledwigan – maen hir – Llangefni SH456740

Hirdre-Faig – maen hir – Llangefni SH484747

Llanddyfnan – maen hir – Llanddyfnan SH501786

Llanddona – maen hir – Llanddona SH567796

Cremlyn – 2 meini hirion – Llansadwrn SH571775

Pen y Maen – maen hir – Llandegfan SH564739

Ty-Gwyn (Plas Cadnant) – maen hir – Llandegfan SH554739

Mae rhai ardaloedd ar dir preifat ag efallai y bydd angen caniatâd cyn crwydro.

Mae yna lwybrau cyhoeddus ar gael ac yn arwain i’r rhan fwyaf o lefydd.

Rhaid bob amser gymryd gofal, gan ei fod yn anodd cyrraedd rhai lleoliadau oherwydd y bryniau a’r llethrau, sydd yn arwain i ffwrdd o gyfeiriad y llwybrau.