Llysoedd Brenhinol Teyrnas Gwynedd

Er y byddai brenhinoedd cynnar Gwynedd wedi seilio eu hunain ar eu hoff lys, calon teyrnas Gwynedd drwy’r oesoedd oedd Aberffraw, y man lle cychwynnodd y cwbl yn y cyfnod Rhufeinig.

Byddai llys brenhinol Gwynedd bob amser yn symud o le i le mewn cylchdaith, gyda phob gorsedd gyda’i Llys Brenhinol neu Faerdref, prif ganolfan weinyddol i reoli’r holl faterion lleol megis casglu trethi a chyfiawnder.

Erbyn hyn ni wyddwn fawr ddim am safleoedd llysoedd Brenhinol Gwynedd. Collwyd hwy gan Amser, eu gorchuddio gan gaeau, ffermydd a phentrefi wedi concwest Edward I brenin Lloegr. 

Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r Llysoedd Brenhinol Canoloesol yn yr ardal

Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.

Ynys Môn

Cae Llys Rhosyr – Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd (wedi eu darganfod yn 1992) – Faerdref Menai  – Niwbwrch SH430651

Caer Gybi – Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd (wedi ei leoli ar y safle Caer Rufeinig) – Caergybi SH247827

Rhestr Llysoedd Brenhinol eraill yn Ynys Môn, yr mwyafrif wedi ei golli

Llys Aberffraw – Prif Lys Brenhinol, cartref brenhinol Teyrnas Gwynedd – Faerdref Malltraeth – Aberffraw SH353689 (dim delwedd)

Llys Llanfaes – Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd – Faerdref  Dindaethwy – Biwmares SH607775 (dim delwedd)

Cemaes (Cemais) – Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd – Maerdref Talybolion(efallai wedi ei leoli ger eglwys Llanbadrig) – Cemaes SH375946 (dim delwedd)

Talebolyon (Tal-y-Bolion) – Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd (safle anhysbys) – Llanfaethlu SH313869 (dim delwedd)

Penrhos (Penrhosllugwy) – Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd – Maerdref Twrcelyn (safle anhysbys, credwyd fod efallai wedi ei leoli ar safle Plas Lligwy) – Moelfre SH497859 (dim delwedd)

Gwynedd

Llys Caer Segont – Prif Lys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd – Maerdref Cantref Arfon (Llys cynharach wedi ei sylfaenu  yng Segontiwm, ac yn ddiweddarach ar safle Castell Caernarfon) – Caernarfon SH485623

Cantref Arfon – Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd – Maerdref Cantref Arfon (efallai fod yna Lys wedi ei sefydlu  ar safle Castell Caernarfon (ad-enillodd y Cymry y castell mwnt a beili, yn 1115) – Caernarfon SH476626

Dolbenmaen Castle – mwnt Canoloesol (llys tywysogion o bosib) – Maerdref Cantref Eifionydd – Dolbenmaen SH506430

Dolbadarn – Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd (Merfyn Frych) – Llanberis SH586598

Castell – Mwnt a Beili y Normaniaid (efallai yn Llys canoloesol) (clawdd pridd)–Rhiwlas SH569655

Garth Celyn (Pen y Bryn) Llys Aber –  – Llys Brenhinol diweddarach Teyrnas Gwynedd – Abergwyngregyn SH658732

Pen y Mwd –(safle mwnt castell a hefyd safle dadleuol Llys Aber) – Abergwyngregyn SH656733

Din-Ganwy – Prif Lys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd – Maerdref Conwy –Deganwy SH782794 (gw. Cestyll)

 

Llys Rhun, Caer-Rhun (Caer Ganwy) –  Plas Brenhinol Brenin Rhun (wedi ei enwi ar ôl Brenin Rhun, ei hoff blas, a oedd wedi ei leoli yng Nghaer Rhufeinig  Kanovium) – Caerhun SH776703

Rhestr Llysoedd Brenhinol eraill, yr mwyafrif wedi ei golli

Llys Dinorwig – Llys Brenhinol cylchdaith Llywelyn ap Gruffydd – Brynrefail SH632562 (dim delwedd)

Trefriw – Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd (efallai wedi ei leoli ar safle eglwys Ebeneser) – Trefriw SH780631 (dim delwedd)

Bodysgallen – Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd ( wedi ei cysylltu gyda teyrnasiad cynharaf Cadwallon) –Llandudno SH799792 (dim delwedd)

Rhos – Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd (efallai wedi ei leoli ar safle Bryn Euryn) – Llandrillo yn Rhos SH832798 (dim delwedd)

Twthill – Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd – Cantref Gruffydd ap Llywelyn (wedi ei leoli ar safle Castell Twthill,  sydd gyda olion mwnt a beili) – Rhuddlan SJ026776

(Mae rhai dyddiadau cynnar gyda c. (circa) sydd yn golygu tua yr amser hyn.) 

Mae rhai ardaloedd ar dir preifat ag efallai y bydd angen caniatâd cyn crwydro.

Mae yna lwybrau cyhoeddus ar gael ac yn arwain i’r rhan fwyaf o lefydd.

Rhaid bob amser gymryd gofal, gan ei fod yn anodd cyrraedd rhai lleoliadau oherwydd y bryniau a’r llethrau, sydd yn arwain i ffwrdd o gyfeiriad y llwybrau.