Canllaw llinell amser hanesyddol drwy’r oesoedd

o’r cyfnod Palaeolithig i’r Ail Ryfel Byd

 

 Paleolithig (Oes y Cerrig Gynnar) 2 Miliwn – 10,000 C.C.

Mae tystiolaeth bod Homo Erectus   ym  Mhrydain ers tua 700,000 CC , drwy ddarganfyddiadau cerrig callestr yn Suffolk,   pan oedd Prydain wedi ei chysylltu â chyfandir Ewrop. Mae’r asgwrn dynol hynaf a ddarganfyddwyd ym Mhrydain yn dyddio’n ôl i tua 480,000 CC , sef yr hyn a elwir yn “Boxgrove Man” , aelod o rywogaeth yr Homo  Heidelbergensis. Yn y cyfnod hwn ‘roedd rhewlifoedd Oes yr Iâ yn ymdonni gan achosi ambell gyfnod cynnes ac ambell weithgaredd dynol.

Amcanwyd bod y Neanderthaliaid  ym Mhrydain  o tua 130,000 CC hyd eu diflaniad tua 34,000 CC.  Ond yn 1981 yn Ogof Pontnewydd, Sir Ddinbych darganfyddwyd dannedd ac asgwrn gên Neanderthalaidd  230,000 o flynyddoedd oed,  sy’n rhoi dyddiad llawer cynharach i’r cyfnod rhyng -rhewlif pan breswyliai’r Neanderthaliaid ym Mhrydain.  ‘Roedd y cyn-Neanderthaliaid cynnar hyn yn byw ym Mhrydain cyn yr Oes Iâ ddiwethaf, a chawsant eu gorfodi tua’r De tua 200,000 o flynyddoedd yn ôl gan gyfnewidiadau tywydd eithafol.

  

700,000 CC

tystiolaeth Homo Erectus ym Mhrydain

180,000 CC

ffurfio Sianel Môr Udd

Gorchuddiwyd Prydain gan yr Oes Iâ Ddiwethaf  rhwng 70,000 a 10,000 o flynyddoedd yn ôl.

45,000- 10,000 CC

Y cyfnod Paleolithig Diweddar. Mae’r bobol fodern cyntaf yn cyrraedd Prydain fel helwyr/gasglwyr tua 33,000 o flynyddoedd yn ôl,  yn y cyfnod a elwir “ Upper Paleolithic”. ‘Roedd De-ddwyrain Prydain yn dal yn gysylltiedig â chyfandir Ewrop yr adeg hon.

Yn 1823 ar Benrhyn Gwyr,  De Cymru darganfyddwyd gweddillion sgerbwd “ Boneddiges Goch Paviland “ oedd yn 33,000 o flynyddoedd  oed ( er mai esgyrn gwr ifanc oeddynt mewn gwirionedd).

Rhwng 22,000 a 14,000 o flynyddoedd yn ôl , credir bod cyfnod byr eithafol o oer wedi gorfodi pobol tua’r De  ac allan o Brydain yn llwyr hyd nes i’r Oes  Iâ Ddiwethaf ddechrau meirioli. Dyddiwyd tystiolaeth o bobol fodern yn dychwelyd i Brydain wrth i’r rhew doddi  i tua 14,700.

Mesolithig a Neolithig

8000 – 4000 C.C.

Mesolithig – 10,000 o flynyddoedd yn ôl, wrth i’r rhew  gilio, mae tonnau o  helwyr/gasglwyr yn dechrau mewnfudo i Brydain,  a thua 5,600 CC mae tir Prydain yn gwahanu o gyfandir Ewrop.

4000 – 2500 C.C.

Neolithig (Oes y Cerrig Newydd) – Daw’r cymunedau ffermio cyntaf â newid diwylliannol newydd  mewn arferion ffermio ac adeiladu megalithig.

c. 3500 – 1400 C.C.

Meini hirion a chylchoedd cerrig wedi sefydlu yn ystod y cyfnod hwn

c. 3100 C.C.

Skara Brae – anheddiad Neolithig a adeiladwyd gan garreg, Ynysoedd Erch

c. 3000 C.C.

Diwylliant ‘Windmill Hill’, Gwastadedd Caersallog (Salisbury)

c. 3000 – 2000 C.C.

Siambrau claddu wedi eu hadeiladu yn Mhrydain yn ystod y cyfnod hwn

c. 3000 – 2000 C.C.

Côr y Cewri (cyfnod 1^af  2950 C.C.)

c. 2700 – 2200 C.C.

(cylch cerrig) Avebury

c. 2500 C.C.

Diwylliant Pobol y Bicer yn cyrraedd o Ewrop (tomeni  crynion)

c. 2500 C.C.

Côr y Cewri (3^ydd  cyfnod)

c. 2500  -2000 C.C.

Castell Bryngwyn – hengor neoliithig, Ynys Môn (tua diwedd yr Oes Neolithig)

Oes yr Efydd 2500 – 800 C.C.

c. 2500 – 1500 C.C.

Oes gynnar yr Efydd

c. 2000 – 1400 C.C.

Diwylliant Wessex (diwedd adeiladu Côr y Cewri – 1800 C.C.)

Yr oedd y diwylliant newydd hwn wedi ei sylfaenu yn ardal de Lloegr heb lawer o ddylanwad ar lwythau y Gogledd.

c. 1500 – 800 C.C.

Oes ddiweddarach yr Efydd

c. 1400 – 1000 C.C.

clwstwr cytiau crynion (Oes Ganol yr Efydd hyd at Oes yr Haearn)

c. 1200 C.C.

mewnfudwyr Celtaidd cyntaf (Oes ddiweddarach yr Efydd hyd at Oes yr Haearn)

Celtiaid yn siarad ieithoedd Goideleg yn cyrraedd rhywbryd rhwng  2000-1200 C.C, hynafiaid mae’n debyg I’r siaradwyr Albaneg fodern a Gaeleg Gwyddelig .

Oes yr Haearn 800 C.C. – 60 O.C.

c. 700 C.C. – 50 O.C.

Bryngaerau Oes yr Haearn

c. 600 – 400 C.C.

Dylifiad cyntaf y Celtiaid – Fe wnaeth  y prif ddylifiad o siaradwyr Celtaidd gyrraedd rhywbryd yn ystod y cyfnod hwn. (mae Cymraeg fodern a Chernyweg wedi hanu o Frythoneg) 

Roedd y Celtiaid yn credu yn eu hamgylchedd a bod gwrthrychau gyda chysylltiadau hudol yn arwain at ddefod ac aberth. Roedd y Derwyddon yn offeiriadon oedd yn cael eu dewis o’u geni i ddilyn y ffordd yma o fyw, a’r unig aelodau o’r llwyth gyda chaniatâd i gynnal y seremonïau. ‘Roedd eu mannau sanctaidd wedi eu lleoli mewn llwyni cysegredig.

Llyn Cerrig Bach (isod) – safle cysegredig pwysig Oes yr Haearn hynafol  (o gwmpas 181 o arteffactau Oes yr Haearn wedi ei darganfod yn 1942, yr darganfyddiad archeolegol pwysicaf  yng Nghymru)

c. 350 C.C.

Ail ddylifiad y Celtiaid (300 C.C. – hanes cynharaf y Derwyddon) –  Fe wnaeth yr ail lif o ymfudwyr Celtaidd sefydlu yng Nghymru, yn cynnwys llwyth yr Ordofigiaid a’r Deceangli.

c. 200 C.C.

Trydydd dylifiad y Celtiaid

Roedd yna hefyd ddylifiad bychan o Geltiaid Belgaidd wedi sefydlu yn ardal de Lloegr yn ystod y ganrif gyntaf CC – efallai wedi dianc rhag ymosodiad y Rhufeiniaid.

Cyfnod y Rhufeiniaid 60 – 411 O.C.

60 O.C.

Ymosodiad y Rhufeiniad ar Ynys Môn  – Arweiniwyd gan Gaius Suetonius Paulinus, a ddaeth a diwedd ar Dderwyddon Ynys Môn a gwanhau lluoedd y Deceangli a oedd yn eu gwrthwynebu.

 

77 – 78 O.C.

Caer Rhufeinig Segontiwm – Caer gynorthwyol Rhufeinig wedi ei sefydlu yn 77 O.C. gan Julius Agricola

78 – 79 O.C.

Julius Agricola, Llywodraethwr Rhufeinig – Parhaodd ei ymgyrch wrth ymosod ar y Deceangli ar Ynys Môn. Yn dilyn ei fuddugoliaeth fe sefydlodd y llwyth ac ymostwng a byw o dan reolaeth y Rhufeiniaid.

383 – 388 O.C.

Macsen Wledig  (gw. Teyrnas Gwynedd)

Canoloesol 410 O.C. – 1485 O.C.

c. 400au

Teyrnas Gwynedd – Dechreuodd gyda Cunedda tua 442 O.C. a gorffen gyda Llywelyn ap Gruffydd yn 1282.

c. 450 – 1066

Eingl-Sacsoniaid –  Mae’n debyg eu bod wedi sefydlu teyrnas yn Ceint yn 450, ond ni wnaethant orchfygu Cymru.

c. 500

Oes y Seintiau – Dewi Sant Nawddsant Cymru – tua 500-589 (Yn ystod yr amser hyn, ymddangosodd chwedl am Santes Dwynwen, oedd wedi ceisio dianc oddi wrth Maelgwyn Hir tua 540 O.C.)

c. 865

Y Llychlynwyr – Goresgyn a sefydlu yng Ngogledd Ddwyrain Lloegr

Ni wnaeth y Llychlynwyr lwyddo i reoli Cymru i gyd, oherwydd y brenhinoedd pwerus Cymreig, ond fe wnaethant ysbeilio ardaloedd arfordirol Ynys Môn, gan achosi anrhefn i’r brenhinoedd . Fe wnaeth canran bychan o Lychlynwyr sefydlu yn y Ne Cymru.

1066 – 1154

Y Normaniaid  – William I ‘y gorchfygwr’

Erbyn 1094 yr roedd y rhan fwyaf o Gymru o dan reolaeth William II Brenin Lloegr. Erbyn 1101 roedd y Brenin Gruffydd ap Cynan wedi adennill teyrnas Gwynedd yn ôl.

1154 – 1485

Cymru Canoloesol ac Oes y Cestyll

Yn ystod cyfnod hwn brwydrodd y brenhinoedd Cymreig yn erbyn y brenhinoedd ‘Plantagenet’ Seisnig pwerus. ‘Roeddynt yn amharod i ddatgan gwrogaeth ond yn y diwedd bu rhaid iddynt roi’r gorau i’w teitl fel brenhinoedd, a dod yn Dywysogion Cymru. Harri II oedd brenin ‘Plantagenet’ cyntaf Lloegr, ac yn 1283 fe wnaeth Edward I brenin Lloegr orchfygu Cymru ar ôl i Llywelyn ap Gruffydd , tywysog olaf Cymru, gael ei ladd mewn cudd-ymosodiad yn Llanfair-ym-Muallt.

1221

Castell Dolbadarn – Adeiladwyd gan Llywelyn Fawr

1283

Castell Caernarfon – Un o gestyll mawr yr arfordir. Adeiladwyd gan Edward I Brenin Lloegr.

1400 – 1412

Gwrthryfel Cymru – Mi wnaeth Owain Glyndŵr arwain gwrthryfel yn erbyn Harri IV Brenin Lloegr a chafodd ei gyhoeddi’n dywysog Cymru tan ei ddiflaniad yn 1412. Nid oes hanes am Owain  ar ôl hyn.

Oes y Tuduriaid hyd at yr Ail Ryfel Byd

1485 – 1714

Oes y Tuduriaid a’r Stiwardiaid (Harri VII hyd at y Frenhines Anne)

1642 – 1651

Rhyfel Cartref Lloegr (y gosb eithaf i Siarl I yn 1649)

1653 – 1659

Arglwydd Amddiffynnwr Lloegr – Oliver Cromwell a Richard Cromwell

1660

Siarl II Brenin Lloegr – Adferiad y Frenhiniaeth

1714 – 1837

Yr Hanoferiaid (y Sioriaid – Brenhinoedd Lloegr, Siôr I hyd at William IV)

1770’au

Diwydiant llechi – chwarel Penrhyn 1770’au, a chwarel Dinorwig 1787-1969

 

1803 – 1815

Y Rhyfeloedd Napoleonaidd –  Yn erbyn Napoleon ac Ymerodraeth Ffrainc

1837 – 1900

Cyfnod y Fictoriaid – Fictoria, Brenhines Prydain

1853 – 1856

Rhyfel y Crimea – Rhyfel rhwng lluoedd Ymerodraeth Rwsia  a lluoedd Prydain, Ffrainc ac Ymerodraeth yr Otoman.

1880 – 1902

Rhyfeloedd y Boer –  Yr Ymerodraeth Brydeinig yn erbyn  gwladychwyr Iseldireg, yr Orange Free State a Gweriniaeth y Transvaal yn ystod 1880–1881 a hefyd 1899–1902

1914 – 1918

Y Rhyfel Byd Cyntaf

1939 – 1945

Yr Ail Ryfel Byd

 

Mae rhai dyddiadau cynnar gyda c. (circa) yn golygu tua’r cyfnod hyn.