Cylchoedd Cerrig a Hengorau

Dechreuwyd gosod y cylchoedd cerrig rhywbryd rhwng yr Oes Neolithig ddiweddar a’r Oes Efydd gynnar. Ar ôl 2500 CC daeth y cylchoedd hyn yn fwy poblogaidd ym Mhrydain, gyda llawer o’r cerrig wedi eu codi o fewn “ hengor” a fodolai yn barod. Bu’n anodd dyddio’r cofadeiladau hyn yn gywir gan nad oedd unrhyw arteffactau archeolegol eraill yn gysylltiedig â nhw.

Mae Cylch y Derwyddon uwchben Penmaenmawr yn un o lawer o’r cylchoedd cerrig sydd wedi eu gwasgaru yn ardal Tan y Fan. Hwn yw’r esiampl gorau a mwyaf adnabyddus yn y rhan yma o Gogledd Cymru. Er fod yn cael ei alw yn ‘Cylch y Derwyddon’, nid oes unrhyw gysylltiad perthnasol i’r derwyddon hynafol, gan fod y clych cerrig yn hynach o dros filoedd o fynyddoedd.

Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r cylchoedd cerrig a safleoedd sanctaidd yn yr ardal

Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.

Moel Faban – Carneddau cylchog o’r Oes Efydd – Llanllechid SH637681

Carnedd cylchog A – slabiau unionsyth gyda chlawdd amgylchynol mawr o bridd a cherrig / Carnedd B –  carnedd gladdu wedi’i gorchuddio â cherrig (posibl)

(Nid oes unrhyw gysylltiad gweladwy rhwng y cylchoedd hyn ac maent yn aml yn cael eu drysu â chytiau crwn posibl)

Tre’r Dryw Bach – cylch cysegredig (wedi ei dinistrio, efallai yn olion ffos hirgrwn) – Brynsiencyn, Anglesey SH464671

Castell Bryngwyn (clawdd pridd) – hengor Neolithig diweddarach / amddiffynfa gaeedig (Neolithig 2500-2000BC hyd at cyfnod y Rhufeiniaid) – Llanidan, Ynys Mon SH465670

Bryngwyn – (2) meini hirion (olion cylch gerrig) – Brynsiencyn SH462669

Llandygai – defodau cofgolofn Neolithig a dwy hengor (wedi ei dinistrio gan stad ddiwydiannol) – Llandygai SH594710

Carnedd Hafodlas (ger Carreg Lefain) – carnedd gylchog Oes yr Efydd – Cefn Du, Llanrug SH541617

Cylch Llyn Cwmffynnon – cylch gerrig – Dyffryn Mymbyr, ger Pen y Pass SH650564

Cors y Carneddau, Cefn Coch – cylch gerrig (9 cerrig) – Penmaenmawr SH718746

Cylch y Derwyddon ‘Druid’s Circle’ – cylch gerrig a meini hirion Oes yr Efydd cynharaf – Penmaenmawr SH723746

Cofgolofn 280 – cylch gerrig carnedd gylchog Megalithig – Penmaenmawr SH722746

Cylch 278 – carnedd gylchog Oes yr Efydd (ger Cylch y Derwyddon) – Penmaenmawr SH721746

Cylch 275 “Derwydd Bach” – cylch gerrig Oes yr Efydd diweddarach (5 cerrig) – Penmaenmawr SH725747

Cylch Ffarm Goch (Bryn Derwydd) – cylch gerrig – Penmaenmawr SH732751

Hafodty – cylch gerrig Oes yr Efydd – (ger Henryd) Conwy SH747753

Cerrig Pryfaid – cylch gerrig Oes yr Efydd (10 cerrig) – (ger) Rowen SH724713

Hwyfa’r Ceirw – rhes gerrig aliniad (efallai yn llwybr hynafol) – Llandudno SH765840

(Rhodfa 90m o hyd o ddwy linell gyfochrog o gerrig yn arwain at bant serth yn arwain i lawr y clogwyn)

Carnedd Llyn Eiddew – carnedd gylchog Oes yr Efydd – (ger) Talsarnau, Harlech SH646349

Bryn Cader Faner – carnedd cylch cerrig trawiadol Oes yr Efydd, gyda 18 o meini hirion – (ger) Talsarnau, Harlech SH647352

Moel Ty Uchaf – cylch cerrig Oes yr Efydd – (43 cerrig cerb) – Llandrillo, Sir Dinbych SJ056371

Tyfos Uchaf – siambr gladdu hir Oes yr Efydd (carnedd cylchog) – Llandrillo, Sir Dinbych SJ028387

Brenig 44 Cylch Cerrig – siambr gladdu hir Oes yr Efydd (carnedd cylchog) – Llyn Brenig, Sir Dinbych SH983572

Brenig 51 – carnedd blatfform – Carnedd Gladdu Oes yr Efydd / siambr gladdu hir – Llyn Brenig, Sir Dinbych SH989566

Mae rhai ardaloedd ar dir preifat ag efallai y bydd angen caniatâd cyn crwydro.

Mae yna lwybrau cyhoeddus ar gael ac yn arwain i’r rhan fwyaf o lefydd.

Rhaid bob amser gymryd gofal, gan ei fod yn anodd cyrraedd rhai lleoliadau oherwydd y bryniau a’r llethrau, sydd yn arwain i ffwrdd o gyfeiriad y llwybrau.