Anheddau Tai Crynion
Erbyn 2500 CC ‘roedd ffermwyr wedi dechrau symud tua’r ardaloedd mynyddig i sefydlogi a ffermio. Dengys tystiolaeth archeolegol bod cytiau crwn yn cael eu anheddu o ganol Oes yr Efydd drwodd i oes aur y cytiau cerrig yn ystod Oes yr Efydd ddiweddar, a bod adeiladau cerrig yn cael eu anheddu o’r Oes yr Haearn hyd y 5ed ganrif OC.
Roedd rhan fwyaf o tai crynion wedi ei casglu mewn clwstwr, gyda rhai o fewn anhedda gaeedig, ag eraill wedi eu gwasgaru mewn clwstwr ar fryniau.
Adeiladau ar ffurf cylch oedd tai crynion, wedi eu codi fel arfer gyda waliau cerrig, neu byst coed gyda phaneli o blethwaith a chlai, gyda thô gwellt pigfain.‘ Roedd y plethwaith wedi ei wneud o baneli o ffyn wedi eu plethu a’ u plastro â chlai a gwellt.
Gwneid y to gwellt fel arfer o frwyn , ac ‘roedd yn eithaf trwchus. Er nad oedd ganddynt simnai, treiddiai’r mwg o’r aelwyd drwy’r tô heb achosi tân. Cynhelid y tô gwellt gyda ffrâm o ddistiau pren hir mewn cylch o saith ochor, gyda thrawstiau.
Dangosodd arbrofion archeolegol nad oeddent yn defnyddio simneiau mewn cutiau crwn.
Y rhain yw rhai o’r pentrefi, yn dyddio o’r Oes Efydd ddiweddar hyd Oes yr Haearn a thrwodd i’r cyfnod Rhufeinig, pan sefydlogodd poblogaeth Ynysoedd Prydain gan ddod yn ddinasyddion yn y Brydain Rufeinig.
Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r tai crynion ac anheddau hynafol yn ardal hen Sir Gaernarfon ac Ynys Môn yn unig
Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.
Mae’r lluniau uchod yn dangos sut y buasai tai crynion yn edrych
Abergwyngregyn
Crymlyn – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig ( system gaeau) – Abergwyngregyn SH643714
Ffridd Ddu (A) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig – Abergwyngregyn SH654717
Ffridd Ddu (B) – clwstwr cytiau Oes yr Haearn (aml gyfnod) – Abergwyngregyn SH651713
Cae’r Mynydd – clwstwr cytiau y Brydain Rufeinig – Abergwyngregyn SH657713
Afon Rhaiadr Fawr – 3 x cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (1 ger y llwbyr, 2 yn yr coed) – Abergwyngregyn SH664714
Afon Rhaiadr Fawr – Cwt Crwn (A) Oes yr Haearn (wedi ei cloddio) / Cwt Hir (i’r Gogledd o Cwt Crwn A) Clwstwr Cytiau Oes yr Haearn gyferbyn a Cwt Crwn A) – (ger) Rhaeadr Abergwyngregyn SH667703
Rhaiadr Bach (A) – anheddau cytiau crynion Oes yr Haearn – (bryniau ger Rhaeadr Aber) Abergwyngregyn SH667696
Rhaiadr Bach (B) – anhedda (wedi ei ddefnyddio fel corlan) – (bryniau ger Rhaeadr Aber) Abergwyngregyn SH665694
Afon Goch – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn – (bryniau ger Rhaeadr Aber) Abergwyngregyn SH671696
Afon Anafon (A) – 2 cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (ger Foel Dduarth) Abergwyngregyn SH678710
Afon Anafon (B) – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (ger Foel Dduarth) Abergwyngregyn SH684711
Bod Silin – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Efydd (gyda systemau caeau) – Abergwyngregyn SH677722
Foel Dduarth (A) – clwstwr cytiau Oes yr Efydd diweddarach – Abergwyngregyn SH677719
Foel Dduarth (B) – cylch caeedig Oes yr Efydd diweddarach – (gyda strwythur fodern o fewn y cylch) Abergwyngregyn SH680717
Foel Dduarth (Gorllewin) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig – Abergwyngregyn SH682716
Hafod y Celyn – clwstwr cytiau Oes yr Efydd ddiweddarach – Abergwyngregyn SH674714
Dyffryn Ogwen a Llanllechid
Nant Heilyn – efallai yn cwt grwn o’r Oes yr Efydd – (ger Crymlyn) Llanllechid SH642706
Bronydd Isaf – cytiau crynion caeedig cynhanesyddol – (ger Crymlyn) Llanllechid SH63187066
Corbri – anheddau cytiau crynion Oes yr Efydd diweddarach – Llanllechid SH61626874
Rhiw Goch – anhedda fychan gaeedig Oes yr Haearn / Canoloesol cynnar – Llanllechid SH617693
Cwm Ffrydlas – cytiau crynion caeedig a anheddau – Llanllechid SH643684
Pant y Lladron – olion cytiau cynhanesyddol – Llanlechid SH642692
Twll Pant Hiriol – cwt crwn Oes yr Haearn – Llanlechid SH64176882
ger Twll Pant Hiriol – olion cytiau a caeau Oes yr Haearn – Llanlechid SH63956888
Dwyrain i Bryn Hall (ger y llyn) – cytiau crynion caeedig a anheddau – Llanlechid SH639692
Anheddau Wledig Hynafol – olion anheddau Brydain Rufeinig – Llanlechid SH63646907
Llefn (ar ochrau Gorllewin) – cwt hir caeedig cynhanesyddol – Llanlechid SH636687
Moel Faban – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn (gyda anhedda gerllaw) – Llanllechid SH630678
Caeau Corbri, Dwyrain Llanllechid – dros 8 o clwstwr cytiau caeedig ac anheddau Oes yr Haearn – Llanllechid SH627688
(mae’r anheddau uwchod yn caeau Dwyrain Llanllechid)
Bryn Cegin – anheddau Oes yr Haearn cynnar (olion, yn stad ddiwydiannol) – Llandygai SH595710
Cororion – anheddau caeedig fach Rhufeinig – Felin Hen, Tregarth SH594685
Tan y Bwlch – cytaiau caeedig Oes yr Haearn – Rachub SH63096838
Ty’n Ffridd – anheddau cytiau caeedig Oes yr Efydd diweddarach – Rachub SH62956815
Gallt y Mawn – clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Gerlan, Bethesda SH643675
Parc – cytiau crynion Oes yr Haearn – Gerlan, Bethesda SH638668
Tan y Garth – anheddau caeedig Oes yr Haearn – Gerlan, Bethesda SH637665
Cwm Caseg – clwstwr cytiau crynion ac anheddau Oes yr Haearn / Brydain Rufeinig – Bethesda SH668671
Gyrn Wigiau – anheddau Oes yr Haearn a’r oesoedd cynharach – (ger Afon Caseg) Bethesda SH657669
Cwm Pen Llafar – 2 anheddau cytiau crynion Oes yr Haearn ( gyda anheddfa gerllaw) – Bethesda SH659650
Mynydd Du – cytiau crynion caeedig Oes yr Haearn (gyda anheddfa gerllaw) – Bethesda SH650650
Ffos y Foelgraig – cytiau crynion Oes yr Haearn – Bethesda SH639644
Llanddeiniolen
Fodol Ganol – anheddau clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn (olion) – Pentir SH550685
Gors y Brithdir – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / Canoloesol (olion) – Pentir SH555688
Gerlan – anheddau cytiau crynion Oes yr Haearn – (ger Pentir) Rhiwlas SH588669
Tynllidiart – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Moel y Ci, Rhiwlas SH587660
Cefn y Braich – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Rhiwlas SH574655
Coed y Castell – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Rhiwlas SH568652
Bronnydd – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Efydd diweddarach / Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Rhiwlas SH575649
Caer Mynydd – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (ger Buarth Beran) Rhiwlas SH572646
Buarth Beran – cytiau crynion Oes yr Haearn – (ger) Rhiwlas SH569647
Cae Cerrig – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Deiniolen SH573642
Blaen y Cae Uchaf (Moel Rhiwen) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig (efallai) – Deiniolen SH574641
Moel Rhiwen – cytiau crynion Oes yr Haearn – Deiniolen SH581644
Ty Mawr (A) – cytiau crynion caeedig – (ger Gors Bach) Llanddeiniolen SH551666
Ty Mawr (B) – anhedda gaeedig (cyfnod anhysbys) – (ger Gors Bach) Llanddeiniolen SH552667
Pen y Groes – anheddau cytiau caeedig Romano – (ger Dinas Dinorwig) Llanddeiniolen SH548650
Cae Bach, Pentref Hynafol Glascoed – anheddau cytiau caeedig – (ger Dinas Dinorwig) Llanddeiniolen SH547645
Cae Metta – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig (preswylwyr o Dinas Dinorwig) – Llanddeiniolen SH536650
Cae Corniog – gwersyll hynafol Oes yr Efydd diweddarach – (ger Dinas Mawr) Penisarwaun SH555636
Tan y Coed – clwstwr cytiau Canoloesol cynharach y Brydain Rufeinig – (ger Pont Rhythallt) Penisarwaun SH550636
Rhyd y Galen – 2 cytiau crynion – (ger Aden) Bethel – SH518645 / SH514643
Cefn Mawr – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Bethel SH5336522
Llanrug a Llanberis
Mur y Moch – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanrug SH553617
Pen y Bwlch (ger Mur y Moch), Clegyr – anheddau clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Llanrug SH551615
Gallt y Celyn, Clegyr – anheddau cytiau hynafol – Llanrug SH552614
Parc y Gleision, Cefn Du – cytiau crynion Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanrug SH547616
Carreglefain, Cefn Du – cytiau crynion Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanrug SH541616
Ty’r Nawn – cytiau crynion Oes yr Haearn – Llanberis SH571591
Yr Aelgarth – cytiau crynion Oes yr Haearn – Llanberis SH569586
Ffridd Glyn – cytiau crynion Oes yr Haearn – Llanberis SH560601
Ceunant Bach – cytiau crynion Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanberis SH57758
Llanwnda, Rhostryfan a Waunfawr
Rhyd Menai – anheddau cytiau crynion caeedig – Caernarfon SH498649
Bedd Gwernan – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib) – Llandwrog SH45564
Coed Glan yr Afon – cytiau crynion caeedig y Brydain Rufeinig – (ger) Bontnewydd SH503595
Saron – anheddau cytiau crynion Rufeinig – (ger Ty Uchaf), Llanfaglan SH464591
Ty Uchaf – anhedda y Brydain Rufeinig – Llanwnda SH464591
Rhedynog Felen – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn – Llanwnda SH465578
Bodgarad – anhedda gaeedig hynafol Oes yr Efydd diweddarach – Rhostryfan SH502585
Hafotty Newydd – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Efydd diweddarach – Rhostryfan SH497571
Hadfoty Wernlas – efallai yn anheddau y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH500582
Coed y Brain – clwstwr cytiau Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH493572
Cae’rodyn (A) – cytiau crynion, efallai o’r Oes yr Efydd diweddarach – Rhostryfan SH497572
Cae’rodyn (B) – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH495573
Cae’r Sais – cytiau crynion Oes yr Haearn – Rhostryfan SH500572
Penyffridd – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH501567
Tan y Rhiw – clwstwr cytiau caeedig y Brydain Rufeinig a Chanoloesol cynnar – Rhosgadfan SH501565
Pen y Bryn – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (ger arhosfan golygfa) Rhosgadfan SH510585
Erw – anheddau cytiau crynion caeedig – (ger arhosfan golygfa) Rhosgadfan SH512586
Bryn Mair – cytiau crynion Oes yr Haearn – Waunfawr SH515588
Llwyn Bedw – cytiau crynion caeedig Oes yr Efydd diweddarach – Waunfawr SH528582
Dyffryn Nantlle
Plas Newydd – amddiffynfa (caer) Oes yr Haearn (heb ei archwilio) – Glynllifon, Pontllyfni SH450541
Bryngwydion – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib / clawdd pridd) – Pontllyfni SH442535
Llwyn y Cogau – anheddau y Brydain Rufeinig (clawdd pridd) – Glynllifon, Groeslon SH465550
Pen Llwyn – clwstwr cytiau Oes yr Haearn a’r Brydain Rufeinig – (ger Cilgwyn) Carmel SH485544
Bro Rhedyn – 2 cytiau crynion Oes yr Haearn (gwasgaredig) – Y Fron SH513545
Tyddyn Bach – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig – Penygroes SH476540
Llwyn Du – anheddau crynion caeedig (di ddyddiad) – Penygroes SH479539
Pen Hafodlas – cytiau crynion caeedig a anheddau Oes yr Efydd ddiweddarach – Talysarn SH491536
Geulan – cytiau crynion Oes yr Haearn – Nantlle SH519539
Gelli Ffrydiau (A) – cytiau crynion a anheddau y Brydain Rufeinig (olion) – Nantlle SH521537
Gelli Ffrydiau (A) – cytiau crynion Oes yr Haearn – Nantlle SH523539
Caeronwy Uchaf (A) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig –Nantlle SH521543
Caeronwy Uchaf (B) – cytiau crynion Oes yr Haearn – Nantlle SH527442
Drws y Coed – anhedda Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – (ger) Dyffryn Nantlle SH546536
Cwm Bran – anheddau clwstwr cytiau y Brydain Rufeinig – Clynnog SH472482
Graeanog – anheddau Oes yr Haearn / Rufeinig – Clynnog SH458493
Ynys Môn

Din Lligwy – anheddau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Moelfre SH495862

Din Lligwy – anheddau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Moelfre SH495862
Mynydd y Twr – (Cytiau’r Gwyddelod) – anheddau clwstwr cytiau crynion cyn-hanesyddol – Caergybi SH211820
Ty Mawr – (Cytiau’r Gwyddelod) clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Caergybi SH213821
Ynys Leurad (Cytiau Gwyddelod) – cytiau crynion Oes yr Haearn – Y Fali SH276790
Porth Dafarch (Cytiau’r Gwyddelod) – anheddau clwstwr cytiau Oes yr Haearn (aml gyfnod) – Trearddur SH233800
Hafod yr Rhos (Cytiau’r Gwyddelod) – anheddau cytiau crynion – Trearddur SH229809
Tre-Arddur – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn cynnar – Trearddur SH262798
Capel Llochwydd – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn – Trearddur SH214828
Castellor – anheddau cytiau hynafol – Bryngwran SH335761
Glan’r Afon – cytiau crynion – (gyda tŷ crwn cyfnod diweddarach) – Llangallo, Moelfre SH500854
Din Lligwy – anheddau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Moelfre SH495862
Parc Salmon – clwstwr cytiau (efallai cyfnod diweddarach) – Moelfre SH500861
Bwlch y Dafarn – anheddau cytiau caeedig (aml gyfnod) – Moelfre SH492856
Mynydd Bodafon – clwstwr cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Moelfre SH470849
Cae Marh – clwstwr cytiau (gyda tŷ crwn cyfnod diweddarach) – Marianglas, Moelfre SH501846
Caerhoslligwy – clwstwr cytiau caeedig – Benllech SH489851
Bwlch – clwstwr cytiau caeedig – Benllech SH512816
Pant y Saer – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Benllech SH513824
Mariandyrys – anheddau cytiau caeedig (aml gyfnod) – Llanddona SH596812
Buarth Cyttir – cytiau crynion – Llanddona SH573795
Parc Dinmor – anheddau clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Penmon SH634812
Pentref Penmon – anheddau cytiau crynion – Penmon SH627810
Tyddyn Sadler – clwstwr cytiau caeedig – Llangristiolus SH411737
Pont Sarn-Las – anheddau cytiau crynion hynafol – (ger) Brynsiencyn SH471678