Anheddau Tai Crynion

Erbyn 2500 CC ‘roedd ffermwyr wedi dechrau symud tua’r ardaloedd mynyddig i sefydlogi a ffermio. Dengys tystiolaeth archeolegol bod cytiau crwn yn cael eu anheddu o ganol Oes yr Efydd drwodd i oes aur y cytiau cerrig yn ystod Oes yr Efydd ddiweddar, a bod adeiladau cerrig yn cael eu anheddu o’r Oes yr Haearn hyd y 5ed ganrif OC.

Roedd rhan fwyaf o tai crynion wedi ei casglu mewn clwstwr, gyda rhai o fewn anhedda gaeedig, ag eraill wedi eu gwasgaru mewn clwstwr ar fryniau.

Adeiladau ar ffurf cylch oedd tai crynion, wedi eu codi fel arfer gyda waliau cerrig, neu byst coed gyda phaneli o blethwaith a chlai, gyda thô gwellt pigfain.‘ Roedd y plethwaith wedi ei wneud o baneli o ffyn wedi eu plethu a’ u plastro â chlai a gwellt.

Gwneid y to gwellt fel arfer o frwyn , ac ‘roedd yn eithaf trwchus. Er nad oedd  ganddynt simnai, treiddiai’r mwg o’r aelwyd drwy’r tô heb achosi tân. Cynhelid y tô gwellt gyda ffrâm o ddistiau pren hir mewn cylch o saith ochor, gyda thrawstiau.

Dangosodd arbrofion archeolegol nad oeddent yn defnyddio simneiau mewn cutiau crwn.

Y rhain yw rhai o’r pentrefi, yn dyddio o’r Oes Efydd ddiweddar hyd Oes yr Haearn a thrwodd i’r cyfnod Rhufeinig, pan sefydlogodd poblogaeth Ynysoedd Prydain gan ddod yn ddinasyddion yn y  Brydain Rufeinig.

Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r tai crynion ac anheddau hynafol yn ardal hen Sir Gaernarfon ac Ynys Môn yn unig

Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.

Mae’r lluniau uchod yn dangos sut y buasai tai crynion yn edrych

Abergwyngregyn

Crymlyn – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig ( system gaeau) – Abergwyngregyn SH643714

Ffridd Ddu (A) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig – Abergwyngregyn SH654717

Ffridd Ddu (B) – clwstwr cytiau Oes yr Haearn (aml gyfnod) – Abergwyngregyn SH651713

Cae’r Mynydd – clwstwr cytiau y Brydain Rufeinig – Abergwyngregyn SH657713

Afon Rhaiadr Fawr – 3 x cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (1 ger y llwbyr, 2 yn yr coed) – Abergwyngregyn SH664714

Afon Rhaiadr Fawr –  Cwt Crwn (A) Oes yr Haearn (wedi ei cloddio) / Cwt Hir (i’r Gogledd o Cwt Crwn A) Clwstwr Cytiau Oes yr Haearn gyferbyn a Cwt Crwn A) – (ger) Rhaeadr Abergwyngregyn SH667703

Rhaiadr Bach (A) – anheddau cytiau crynion Oes yr Haearn – (bryniau ger Rhaeadr Aber) Abergwyngregyn SH667696

Rhaiadr Bach (B) – anhedda (wedi ei ddefnyddio fel corlan) – (bryniau ger Rhaeadr Aber) Abergwyngregyn SH665694

Afon Goch – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn – (bryniau ger Rhaeadr Aber) Abergwyngregyn SH671696

Afon Anafon (A) – 2 cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (ger Foel Dduarth) Abergwyngregyn SH678710

Afon Anafon (B) – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (ger Foel Dduarth) Abergwyngregyn SH684711

Bod Silin – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Efydd (gyda systemau caeau) – Abergwyngregyn SH677722

Foel Dduarth (A) – clwstwr cytiau Oes yr Efydd diweddarach – Abergwyngregyn SH677719

Foel Dduarth (B) – cylch caeedig Oes yr Efydd diweddarach – (gyda strwythur fodern o fewn y cylch) Abergwyngregyn SH680717

Foel Dduarth (Gorllewin) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig – Abergwyngregyn SH682716

Hafod y Celyn – clwstwr cytiau Oes yr Efydd ddiweddarach – Abergwyngregyn SH674714

Dyffryn Ogwen a Llanllechid

 

Nant Heilyn – efallai yn cwt grwn o’r Oes yr Efydd – (ger Crymlyn) Llanllechid SH642706

Bronydd Isaf – cytiau crynion caeedig cynhanesyddol – (ger Crymlyn) Llanllechid SH63187066

Corbri – anheddau cytiau crynion Oes yr Efydd diweddarach – Llanllechid SH61626874

Rhiw Goch – anhedda fychan gaeedig Oes yr Haearn / Canoloesol cynnar – Llanllechid SH617693

Cwm Ffrydlas – cytiau crynion caeedig a anheddau – Llanllechid SH643684

Pant y Lladron – olion cytiau cynhanesyddol – Llanlechid SH642692

Twll Pant Hiriol – cwt crwn Oes yr Haearn – Llanlechid SH64176882

ger Twll Pant Hiriol – olion cytiau a caeau Oes yr Haearn – Llanlechid SH63956888

Dwyrain i Bryn Hall (ger y llyn) – cytiau crynion caeedig a anheddau – Llanlechid SH639692

Anheddau Wledig Hynafol – olion anheddau Brydain Rufeinig – Llanlechid SH63646907

Llefn (ar ochrau Gorllewin) – cwt hir caeedig cynhanesyddol – Llanlechid SH636687

Moel Faban – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn (gyda anhedda gerllaw) – Llanllechid SH630678

Caeau Corbri, Dwyrain Llanllechid – dros 8 o clwstwr cytiau caeedig ac anheddau Oes yr Haearn – Llanllechid SH627688

(mae’r anheddau uwchod yn caeau Dwyrain Llanllechid)

Bryn Cegin – anheddau Oes yr Haearn cynnar (olion, yn stad ddiwydiannol) – Llandygai SH595710

Cororion – anheddau caeedig fach Rhufeinig  – Felin Hen, Tregarth SH594685

Tan  y Bwlch – cytaiau caeedig Oes yr Haearn – Rachub SH63096838

Ty’n Ffridd – anheddau cytiau caeedig Oes yr Efydd diweddarach – Rachub SH62956815

Gallt y Mawn – clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Gerlan, Bethesda SH643675

Parc – cytiau crynion Oes yr Haearn – Gerlan, Bethesda SH638668

Tan y Garth – anheddau caeedig Oes yr Haearn – Gerlan, Bethesda SH637665

Cwm Caseg – clwstwr cytiau crynion ac anheddau Oes yr Haearn / Brydain Rufeinig – Bethesda SH668671

Gyrn Wigiau – anheddau Oes yr Haearn a’r oesoedd cynharach – (ger Afon Caseg) Bethesda SH657669

Cwm Pen Llafar – 2 anheddau cytiau crynion Oes yr Haearn ( gyda anheddfa gerllaw) – Bethesda SH659650

Mynydd Du – cytiau crynion caeedig Oes yr Haearn (gyda anheddfa gerllaw) – Bethesda SH650650

Ffos y Foelgraig – cytiau crynion Oes yr Haearn – Bethesda SH639644

Llanddeiniolen

Fodol Ganol – anheddau clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn (olion) – Pentir SH550685

Gors y Brithdir – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / Canoloesol (olion) – Pentir SH555688

Gerlan – anheddau cytiau crynion Oes yr Haearn – (ger Pentir) Rhiwlas SH588669

Tynllidiart – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Moel y Ci, Rhiwlas SH587660

Cefn y Braich – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Rhiwlas SH574655

Coed y Castell – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Rhiwlas SH568652

Bronnydd – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Efydd diweddarach / Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Rhiwlas SH575649

Caer Mynydd – cytiau crynion y Brydain Rufeinig –  (ger Buarth Beran) Rhiwlas SH572646

Buarth Beran – cytiau crynion Oes yr Haearn – (ger) Rhiwlas SH569647

Cae Cerrig – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Deiniolen SH573642

Blaen y Cae Uchaf (Moel Rhiwen) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig (efallai) – Deiniolen SH574641

Moel Rhiwen – cytiau crynion Oes yr Haearn – Deiniolen SH581644

Ty Mawr (A) – cytiau crynion caeedig – (ger Gors Bach) Llanddeiniolen SH551666

Ty Mawr (B) – anhedda gaeedig (cyfnod anhysbys) – (ger Gors Bach) Llanddeiniolen SH552667

Pen y Groes – anheddau cytiau caeedig Romano – (ger Dinas Dinorwig) Llanddeiniolen SH548650

Cae Bach, Pentref Hynafol Glascoed – anheddau cytiau caeedig – (ger Dinas Dinorwig) Llanddeiniolen SH547645

Cae Metta – anheddau cytiau caeedig y Brydain Rufeinig (preswylwyr o Dinas Dinorwig) – Llanddeiniolen SH536650

Cae Corniog – gwersyll hynafol Oes yr Efydd diweddarach – (ger Dinas Mawr) Penisarwaun SH555636 

Tan y Coed – clwstwr cytiau Canoloesol cynharach y Brydain Rufeinig – (ger Pont Rhythallt) Penisarwaun SH550636

Rhyd y Galen – 2 cytiau crynion – (ger Aden) Bethel – SH518645 / SH514643

Cefn Mawr – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Bethel SH5336522

Llanrug a Llanberis 

Mur y Moch – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanrug SH553617

Pen y Bwlch (ger Mur y Moch), Clegyr – anheddau clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Llanrug SH551615

Gallt y Celyn, Clegyr – anheddau cytiau hynafol – Llanrug SH552614

Parc y Gleision, Cefn Du – cytiau crynion Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanrug SH547616

Carreglefain, Cefn Du – cytiau crynion Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanrug SH541616

Ty’r Nawn – cytiau crynion Oes yr Haearn – Llanberis SH571591

Yr Aelgarth – cytiau crynion Oes yr Haearn – Llanberis SH569586

Ffridd Glyn – cytiau crynion Oes yr Haearn – Llanberis SH560601

Ceunant Bach – cytiau crynion Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanberis SH57758

Llanwnda, Rhostryfan a Waunfawr

Coed y Brain – clwstwr cytiau Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig

Rhyd Menai – anheddau cytiau crynion caeedig – Caernarfon SH498649

Bedd Gwernan – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib) – Llandwrog SH45564

Coed Glan yr Afon – cytiau crynion caeedig y Brydain Rufeinig – (ger) Bontnewydd SH503595

Saron – anheddau cytiau crynion Rufeinig – (ger Ty Uchaf), Llanfaglan SH464591

Ty Uchaf – anhedda y Brydain Rufeinig – Llanwnda SH464591

Rhedynog Felen – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn – Llanwnda SH465578

Bodgarad – anhedda gaeedig hynafol Oes yr Efydd diweddarach – Rhostryfan SH502585

Hafotty Newydd – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Efydd diweddarach – Rhostryfan SH497571

Hadfoty Wernlas – efallai yn anheddau y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH500582

Coed y Brain – clwstwr cytiau Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH493572

Cae’rodyn (A) – cytiau crynion, efallai o’r Oes yr Efydd diweddarach – Rhostryfan SH497572

Cae’rodyn (B) – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH495573

Cae’r Sais – cytiau crynion Oes yr Haearn – Rhostryfan SH500572

Penyffridd – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – Rhostryfan SH501567

Tan y Rhiw – clwstwr cytiau caeedig y Brydain Rufeinig a Chanoloesol cynnar – Rhosgadfan SH501565

Pen y Bryn – cytiau crynion y Brydain Rufeinig – (ger arhosfan golygfa) Rhosgadfan SH510585

Erw – anheddau cytiau crynion caeedig – (ger arhosfan golygfa) Rhosgadfan SH512586 

Bryn Mair – cytiau crynion Oes yr Haearn – Waunfawr SH515588

Llwyn Bedw – cytiau crynion caeedig Oes yr Efydd diweddarach – Waunfawr SH528582

Dyffryn Nantlle

Plas Newydd – amddiffynfa (caer) Oes yr Haearn (heb ei archwilio) – Glynllifon, Pontllyfni SH450541

Bryngwydion – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib / clawdd pridd) – Pontllyfni SH442535

Llwyn y Cogau – anheddau y Brydain Rufeinig (clawdd pridd) – Glynllifon, Groeslon SH465550

Pen Llwyn – clwstwr cytiau Oes yr Haearn a’r Brydain Rufeinig – (ger Cilgwyn) Carmel SH485544

Bro Rhedyn – 2 cytiau crynion Oes yr Haearn (gwasgaredig) – Y Fron SH513545

Tyddyn Bach – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig – Penygroes SH476540

Llwyn Du – anheddau crynion caeedig (di ddyddiad) – Penygroes SH479539

Pen Hafodlas – cytiau crynion caeedig a anheddau Oes yr Efydd ddiweddarach – Talysarn SH491536

Geulan – cytiau crynion Oes yr Haearn – Nantlle SH519539

Gelli Ffrydiau (A) – cytiau crynion a anheddau y Brydain Rufeinig (olion) – Nantlle SH521537

Gelli Ffrydiau (A) – cytiau crynion Oes yr Haearn – Nantlle SH523539

Caeronwy Uchaf (A) – anhedda gaeedig y Brydain Rufeinig –Nantlle SH521543

Caeronwy Uchaf (B) – cytiau crynion Oes yr Haearn – Nantlle SH527442

Drws y Coed – anhedda Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – (ger) Dyffryn Nantlle SH546536

Cwm Bran – anheddau clwstwr cytiau y Brydain Rufeinig – Clynnog SH472482

Graeanog – anheddau Oes yr Haearn / Rufeinig – Clynnog SH458493

Ynys Môn

Mynydd y Twr – (Cytiau’r Gwyddelod) – anheddau clwstwr cytiau crynion cyn-hanesyddol – Caergybi SH211820

Ty Mawr – (Cytiau’r Gwyddelod) clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Caergybi SH213821

Ynys Leurad (Cytiau Gwyddelod) – cytiau crynion Oes yr Haearn – Y Fali SH276790

Porth Dafarch (Cytiau’r Gwyddelod) – anheddau clwstwr cytiau Oes yr Haearn (aml gyfnod) – Trearddur SH233800

Hafod yr Rhos (Cytiau’r Gwyddelod) – anheddau cytiau crynion – Trearddur SH229809

Tre-Arddur – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn cynnar – Trearddur SH262798

Capel Llochwydd – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn – Trearddur SH214828

Castellor – anheddau cytiau hynafol – Bryngwran SH335761

Glan’r Afon – cytiau crynion – (gyda tŷ crwn cyfnod diweddarach) – Llangallo, Moelfre SH500854

Din Lligwy – anheddau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Moelfre SH495862

Parc Salmon – clwstwr cytiau (efallai cyfnod diweddarach) – Moelfre SH500861

Bwlch y Dafarn – anheddau cytiau caeedig (aml gyfnod) – Moelfre SH492856

Mynydd Bodafon – clwstwr cytiau caeedig y Brydain Rufeinig – Moelfre SH470849

Cae Marh – clwstwr cytiau (gyda tŷ crwn cyfnod diweddarach) – Marianglas, Moelfre SH501846

Caerhoslligwy – clwstwr cytiau caeedig – Benllech SH489851

Bwlch – clwstwr cytiau caeedig – Benllech SH512816

Pant y Saer – clwstwr cytiau caeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Benllech SH513824

Mariandyrys – anheddau cytiau caeedig (aml gyfnod) – Llanddona SH596812

Buarth Cyttir – cytiau crynion – Llanddona SH573795

Parc Dinmor – anheddau clwstwr cytiau Oes yr Haearn – Penmon SH634812

Pentref Penmon – anheddau cytiau crynion – Penmon SH627810

Tyddyn Sadler – clwstwr cytiau caeedig – Llangristiolus SH411737

Pont Sarn-Las – anheddau cytiau crynion hynafol – (ger) Brynsiencyn SH471678

Mae rhai ardaloedd ar dir preifat ag efallai y bydd angen caniatâd cyn crwydro.

Mae yna lwybrau cyhoeddus ar gael ac yn arwain i’r rhan fwyaf o lefydd.

Rhaid bob amser gymryd gofal, gan ei fod yn anodd cyrraedd rhai lleoliadau oherwydd y bryniau a’r llethrau, sydd yn arwain i ffwrdd o gyfeiriad y llwybrau.