Bryngaerau Amddiffynnol – Oes yr Haearn

Cychwynnodd oes Bryngaerau Oes yr Haearn yng Nghymru tua 700 CC hyd at tua 60 OC pan lwyddodd yr Ymerodraeth Rufeinig i orchfygu penaethiaid a llwythi’r Celtiaid lleol.

Er bod bryngaerau mewn bod yn ystod yr Oes Efydd, Oes yr Haearn oedd cyfnod euraidd adeiladu amddiffynfeydd ar ben bryniau. Fodd bynnag parhawyd i ddefnyddio rhai o’r bryngaerau hyn yn ystod cyfnod y Rhufeiniad. Gelwir rhain yn bentrefi caeedig amddiffynnol y Brydain Rufeinig, ac mae’n amlwg fod mwyafrif y cymunedau hyn wedi setlo’n gyflym o dan reolaeth Rhufain.

Adeiladwyd bryngaerau ar gyfer amcan amddiffynnol. Er hyn nid oes tystiolaeth glir ynglŷn â’r rheswm dros eu hadeiladu, gan fod y mwyafrif heb ffynhonnell ddŵr ac yn annhebygol o fod yn addas ar gyfer byw yno’n barhaol na rhyfel llwythol hirdymor. Er bod bryngaerau wedi eu cynllunio ar gyfer  gwrthsefyll ymosodiad bychan, mwy na thebyg  mai at bwrpas ataliol y codwyd hwy.

Cred rhai haneswyr mai ymfudwyr Celtaidd a’u cododd wrth iddyn nhw ymsefydlogi mewn tiroedd a reolwyd gan y Brythoniaid brodorol – neu ar y llaw arall mai’r brodorion eu hunain a’u cododd i atal y Celtiaid. Awgrymir hefyd mai mannau cyfarfod llwythol oedd y bryngaerau hyn, lle i lwythau lleol gasglu at ei gilydd i arddangos eu nerth. Y mwyaf effeithiol amddiffynfeydd y fryngaer, y mwyaf nerthol y llwyth a’r lleiaf tebygol i ddioddef ymosodiad.

Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r Bryngaerau yn yr ardal

Mae llawer o fryngaerau wedi eu gwasgaru ar draws Gwynedd, a’r mwyaf trawiadol yw bryngaer Tre’r Ceiri ym Mhenllyn sydd yn cynnwys 150 o gytiau crynion, a bryngaer  Dinas Dinorwig, amddiffynfa blaenorol yr Ordovices.

 Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.

Gwynedd

 

• Maes y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn – Abergwyngregyn SH663725
• Pen y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn – Rachub SH628672
• Pendinas – bryngaer fychan Oes yr Haearn ac anheddau gerllaw – Tregarth SH610680
• Garth (Pier) Camp – bryngaer Oes yr Haearn – aml gyfnod (clawdd pridd) – Bangor SH580728
• Dinas Camp – caer bentir fach Oes yr Haearn (o bosib yn Rhufeinig) – Felinheli SH518672
• Crug Camp –  bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – amddiffynfa aml gyfnod (clawdd pridd) –  Crug, Bethel SH639653
• Dinas Dinorwig – bryngaer Oes yr Haearn – Llanddeiniolen SH549653

• Caer Glascoed – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanddeiniolen SH548643
• Dinas Mawr – amddiffynfa gaeedig ac anheddau cytiau gerllaw – Penisa’r-waun SH553636
• Caer Carreg y Fran – bryngaer gynnar oes yr Haearn – Cwm-y-Glo SH547627
• Dinas Ty Du – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Llanberis SH565609

• Dinas Dinoethwy – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn (o bosib) – Bontnewydd SH487591
• Y Gadlys – caer amddiffynnol Oes yr Haearn a Canoloesol – Llanwnda SH480579
• Bedd Gwernan – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib) – Llandwrog SH45564
• Dinas Dinlle – bryngaer Oes yr Haearn – Llandwrog SH436564

• Plas Newydd – caer amddiffynnol Oes yr Haearn (heb ei archwilio) – Glynllifon, Pontllyfni SH450541
• Bryngwydion – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib / clawdd pridd) – Pontllyfni SH442535
• Foel Hillfort – gwersyll amddiffynnol caeedig Oes yr Haearn – Clynnog SH450507
• Craig y Dinas – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn – Llanllyfni SH448520
• Caer Engan – bryngaer Oes yr Haearn (Celtic) – Llanllyfni SH477526
• Gelli Ffrydiau – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn – Nantlle SH525535
• Castell Caerau – bryngaer Oes yr Haearn – Dolbenmaen SH509439
• Craig y Tyddyn – amddiffynfa gaeedig – Dolbenmaen SH505427
• Pen y Gaer – bryngaer amddiffynnol – (ger Bwlch Aberglaslyn) Nantmor SH586457
• Dinas Emrys – Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig / Canoloesol Cynnar (olion) – Beddgelert SH607491
• Dinas – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Beddgelert SH591488

Conwy

• Dinas (Nant y Coed) – bryngaer Oes yr Haearn – Llanfairfechan SH700738
• Braich y Dinas – Oes yr Efydd / Oes yr Haearn / Rhufeinig (wedi ei dinistrio) – Penmaenmawr SH693755
• Dinas Alltwen – bryngaer amddiffynnol – Dwygyfylchi SH744772
• Castell Caer Seion – bryngaer Oes yr Haearn (60 cytiau crynion) – Mynydd y Dref, Conwy SH758777
• Pen y Dinas – bryngaer Oes yr Haearn – Pen y Gogarth, Llandudno SH779829
• Cerrig y Ddinas – bryngaer Oes yr Haearn – Henryd, Conwy SH754739
• Caer Bach – bryngaer cynharach Oes yr Haearn – Rowen SH743730
• Pen y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn (20 cytiau crynion) – Caerhun SH750692

Penllyn

• Tre’r Ceiri – bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig (150 cytiau crynion) – Llanaelhaearn SH373447
• Pen y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn – Llanaelhaearn SH428455
• Carn Pentyrch – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Llangybi, Y Ffor SH424417
• Garn Boduan – bryngaer diweddarach Oes yr Haearn (170 cytiau crynion) – Nefyn SH311391
• Dinllaen – caer bentir (wedi ei ddinistrio gan cwrs golff) – Morfa Nefyn SH275418 
• Garn Fadrun – bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig / castell Canoloesol Cynnar (olion) – Tudweiliog SH280350
• Garn Saethon – amddiffynfa gaeedig – (ger Garn Fadrun) Llanfihangel SH298338
• Pen y Gaer – bryngaer bentir Oes yr Haearn – Llanbedrog SH323314
• Pen y Gaer – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Abersoch SH298282
• Castellmarch / Castell Abersoch – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn – Abersoch SH313285
• Castell – bryngaer Oes yr Haearn – Llanengan SH294267
• Pared Mawr /Porth Ceiriad – caer bentir Oes yr Haearn – Llanengan SH303246
• Castell Caeron – bryngaer Oes yr Haearn – Botwnnog SH232303
• Rhiw – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn– Rhiw SH230283
• Creigiau Gwineu – bryngaer amddiffynnol – Mynydd y Graig, Rhiw SH228274
• Castell Odo – bryngaer Oes yr Haearn (Celtic) – Aberdaron SH188284

Ynys Môn

• Din Silwy / Bwrdd Arthur – bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanddona SH586814
• Dinas Cadnant – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (clawdd pridd) – Porthaethwy SH551733
• Castell Bryn Gwyn – amddiffynfa gaeedig Neolithig diweddarach hyd at cyfnod y Rhufeiniaid (clawdd pridd) – Brynsiencyn SH466671  
• Moel-y-Don – bryngaer Oes yr Haearn hyd at cyfnod diweddarach – (ger) Brynsiencyn SH516678
• Trwyn-y-Parc – caer bentir Oes yr Haearn (o bosib yn Rhufeinig) – Bodorgan SH370650
• Y Werthyr – bryngaer Oes yr Haearn (cynhanes) – Bryngwran SH374782
• Dinas Porth Ruffydd – caer bentir amddiffynnol Oes yr Haearn– Trearddur SH225795
• Dinas Gynfor – bryngaer Oes yr Haearn – Llanbadrig SH390951
• Din Lligwy – anheddau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Moelfre SH495862
• Parciau Hillfort – anheddfau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Benllech SH594847

Mae rhai ardaloedd ar dir preifat ag efallai y bydd angen caniatâd cyn crwydro.

Mae yna lwybrau cyhoeddus ar gael ac yn arwain i’r rhan fwyaf o lefydd.

Rhaid bob amser gymryd gofal, gan ei fod yn anodd cyrraedd rhai lleoliadau oherwydd y bryniau a’r llethrau, sydd yn arwain i ffwrdd o gyfeiriad y llwybrau.