Bryngaerau Amddiffynnol – Oes yr Haearn
Cychwynnodd oes Bryngaerau Oes yr Haearn yng Nghymru tua 700 CC hyd at tua 60 OC pan lwyddodd yr Ymerodraeth Rufeinig i orchfygu penaethiaid a llwythi’r Celtiaid lleol.
Er bod bryngaerau mewn bod yn ystod yr Oes Efydd, Oes yr Haearn oedd cyfnod euraidd adeiladu amddiffynfeydd ar ben bryniau. Fodd bynnag parhawyd i ddefnyddio rhai o’r bryngaerau hyn yn ystod cyfnod y Rhufeiniad. Gelwir rhain yn bentrefi caeedig amddiffynnol y Brydain Rufeinig, ac mae’n amlwg fod mwyafrif y cymunedau hyn wedi setlo’n gyflym o dan reolaeth Rhufain.
Adeiladwyd bryngaerau ar gyfer amcan amddiffynnol. Er hyn nid oes tystiolaeth glir ynglŷn â’r rheswm dros eu hadeiladu, gan fod y mwyafrif heb ffynhonnell ddŵr ac yn annhebygol o fod yn addas ar gyfer byw yno’n barhaol na rhyfel llwythol hirdymor. Er bod bryngaerau wedi eu cynllunio ar gyfer gwrthsefyll ymosodiad bychan, mwy na thebyg mai at bwrpas ataliol y codwyd hwy.
Cred rhai haneswyr mai ymfudwyr Celtaidd a’u cododd wrth iddyn nhw ymsefydlogi mewn tiroedd a reolwyd gan y Brythoniaid brodorol – neu ar y llaw arall mai’r brodorion eu hunain a’u cododd i atal y Celtiaid. Awgrymir hefyd mai mannau cyfarfod llwythol oedd y bryngaerau hyn, lle i lwythau lleol gasglu at ei gilydd i arddangos eu nerth. Y mwyaf effeithiol amddiffynfeydd y fryngaer, y mwyaf nerthol y llwyth a’r lleiaf tebygol i ddioddef ymosodiad.
Isod ceir rhestr o’r mwyafrif o’r Bryngaerau yn yr ardal
Mae llawer o fryngaerau wedi eu gwasgaru ar draws Gwynedd, a’r mwyaf trawiadol yw bryngaer Tre’r Ceiri ym Mhenllyn sydd yn cynnwys 150 o gytiau crynion, a bryngaer Dinas Dinorwig, amddiffynfa blaenorol yr Ordovices.
Mae’r rhif O/S wedi ei gynnwys ar pob safle hanesyddol er mwyn ei lleoli trwy ddefnyddio map O/S.
Gwynedd
- Maes y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn – Abergwyngregyn SH663725
- Pen y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn – Rachub SH628672
- Pendinas – bryngaer fychan Oes yr Haearn ac anheddau gerllaw – Tregarth SH610680
- Garth (Pier) Camp – bryngaer Oes yr Haearn – aml gyfnod (clawdd pridd) – Bangor SH580728
- Dinas Camp – caer bentir fach Oes yr Haearn (o bosib yn Rhufeinig) – Felinheli SH518672
- Crug Camp – bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – amddiffynfa aml gyfnod (clawdd pridd) – Crug, Bethel SH639653
- Dinas Dinorwig – bryngaer Oes yr Haearn – Llanddeiniolen SH549653
- Caer Glascoed – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanddeiniolen SH548643
- Dinas Mawr – amddiffynfa gaeedig ac anheddau cytiau gerllaw – Penisa’r-waun SH553636
- Caer Carreg y Fran – bryngaer gynnar oes yr Haearn – Cwm-y-Glo SH547627
- Dinas Ty Du – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Llanberis SH565609
- Dinas Dinoethwy – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn (o bosib) – Bontnewydd SH487591
- Y Gadlys – caer amddiffynnol Oes yr Haearn a Canoloesol – Llanwnda SH480579
- Bedd Gwernan – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib) – Llandwrog SH45564
- Dinas Dinlle – bryngaer Oes yr Haearn – Llandwrog SH436564
- Plas Newydd – caer amddiffynnol Oes yr Haearn (heb ei archwilio) – Glynllifon, Pontllyfni SH450541
- Bryngwydion – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (o bosib / clawdd pridd) – Pontllyfni SH442535
- Foel Hillfort – gwersyll amddiffynnol caeedig Oes yr Haearn – Clynnog SH450507
- Craig y Dinas – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn – Llanllyfni SH448520
- Caer Engan – bryngaer Oes yr Haearn (Celtic) – Llanllyfni SH477526
- Gelli Ffrydiau – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn – Nantlle SH525535
- Castell Caerau – bryngaer Oes yr Haearn – Dolbenmaen SH509439
- Craig y Tyddyn – amddiffynfa gaeedig – Dolbenmaen SH505427
- Pen y Gaer – bryngaer amddiffynnol – (ger Bwlch Aberglaslyn) Nantmor SH586457
- Dinas Emrys – Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig / Canoloesol Cynnar (olion) – Beddgelert SH607491
- Dinas – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Beddgelert SH591488
Conwy
- Dinas (Nant y Coed) – bryngaer Oes yr Haearn – Llanfairfechan SH700738
- Braich y Dinas – Oes yr Efydd / Oes yr Haearn / Rhufeinig (wedi ei dinistrio) – Penmaenmawr SH693755
- Dinas Alltwen – bryngaer amddiffynnol – Dwygyfylchi SH744772
- Castell Caer Seion – bryngaer Oes yr Haearn (60 cytiau crynion) – Mynydd y Dref, Conwy SH758777
- Pen y Dinas – bryngaer Oes yr Haearn – Pen y Gogarth, Llandudno SH779829
- Cerrig y Ddinas – bryngaer Oes yr Haearn – Henryd, Conwy SH754739
- Caer Bach – bryngaer cynharach Oes yr Haearn – Rowen SH743730
- Pen y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn (20 cytiau crynion) – Caerhun SH750692
Penllyn
- Tre’r Ceiri – bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig (150 cytiau crynion) – Llanaelhaearn SH373447
- Pen y Gaer – bryngaer Oes yr Haearn – Llanaelhaearn SH428455
- Carn Pentyrch – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Llangybi, Y Ffor SH424417
- Garn Boduan – bryngaer diweddarach Oes yr Haearn (170 cytiau crynion) – Nefyn SH311391
- Dinllaen – caer bentir (wedi ei ddinistrio gan cwrs golff) – Morfa Nefyn SH275418
- Garn Fadrun – bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig / castell Canoloesol Cynnar (olion) – Tudweiliog SH280350
- Garn Saethon – amddiffynfa gaeedig – (ger Garn Fadrun) Llanfihangel SH298338
- Pen y Gaer – bryngaer bentir Oes yr Haearn – Llanbedrog SH323314
- Pen y Gaer – bryngaer amddiffynnol Oes yr Haearn – Abersoch SH298282
- Castellmarch / Castell Abersoch – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn – Abersoch SH313285
- Castell – bryngaer Oes yr Haearn – Llanengan SH294267
- Pared Mawr /Porth Ceiriad – caer bentir Oes yr Haearn – Llanengan SH303246
- Castell Caeron – bryngaer Oes yr Haearn – Botwnnog SH232303
- Rhiw – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn– Rhiw SH230283
- Creigiau Gwineu – bryngaer amddiffynnol – Mynydd y Graig, Rhiw SH228274
- Castell Odo – bryngaer Oes yr Haearn (Celtic) – Aberdaron SH188284
Ynys Môn
- Din Silwy / Bwrdd Arthur – bryngaer Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Llanddona SH586814
- Dinas Cadnant – amddiffynfa gaeedig Oes yr Haearn (clawdd pridd) – Porthaethwy SH551733
- Castell Bryn Gwyn – amddiffynfa gaeedig Neolithig diweddarach hyd at cyfnod y Rhufeiniaid (clawdd pridd) – Brynsiencyn SH466671
- Moel-y-Don – bryngaer Oes yr Haearn hyd at cyfnod diweddarach – (ger) Brynsiencyn SH516678
- Trwyn-y-Parc – caer bentir Oes yr Haearn (o bosib yn Rhufeinig) – Bodorgan SH370650
- Y Werthyr – bryngaer Oes yr Haearn (cynhanes) – Bryngwran SH374782
- Dinas Porth Ruffydd – caer bentir amddiffynnol Oes yr Haearn– Trearddur SH225795
- Dinas Gynfor – bryngaer Oes yr Haearn – Llanbadrig SH390951
- Din Lligwy – anheddau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Moelfre SH495862
- Parciau Hillfort – anheddfau amddiffynnol Oes yr Haearn / y Brydain Rufeinig – Benllech SH594847